Keçmiş SSRİ və ya Sovet dönəmində ADC-nin və Müsavat partiyasının rəhbərlərindən olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin əsərlərinin nəşri, tədqiqi və ümumiyyətlə, onun haqqında müsbət mənada danışmaq qadağan edilmişdi. Məqsəd bolşevizmin düşməni olan bu milli məfkurə və istiqlaliyyət mücahidinin adını və əməllərini yaddaşlardan silmək, sonrakı nəslə unutdurmaq idi. Azərbaycan müstəqillik qazandığı vaxtdan, yəni XX əsrin 90-cı illərindən etibarən Məhəmməd Əminin əsərlərinin nəşri, tədqiqi və təbliği sahəsində müəyyən işlər görülməyə başlanıldı. Cəfakeş alim Şirməmməd Hüseynov istiqlal mücahidinin 1903-1920-ci illərdə Azərbaycanda və İranda işıq üzü görmüş mətbu məqalələrini toplayaraq kitab halında tərtib etmiş və cilddə nəşr etdirmişdir. Bununla da cəfakeş maarifçi və millət xadiminin həyat və yaradıcılığına, ədəbi-nəzəri görüşlərinə, fəaliyyətinə, ana dili, islam dini ilə bağlı fikirlərinin elmi şərhinə, ictimai-siyasi və fəlsəfi görüşlərinə hər bir vətənsevər oxucuda fikir, ideya formalaşdırmışdır.

XX əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmış bütün maarifpərvər ziyalılar kimi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə də xalqın savadlanması, yeni məktəblərin və xeyriyyə cə­miy­yətlərinin açılması, tədris kitablarının nəşri, müəllim kadrlarının yetişdirilmə­si, milli özünüdərk və milli əxlaq, təhsilin məzmunu, qadınların təlim və təhsilə cəlb edilməsi və sair bu kimi məsələlərlə ciddi məşğul olmuşdur. Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru Xatirə Zakir qızı Qocayevanın “XX əsrin əvvəllərində Azərbay­can­da təhsilin demokratikləşdirilməsi uğrunda mübarizədə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rolu” adlı əsəri ictimai və siyasi xadim olan M.Ə.Rəsul­­za­də­nin pedaqoji irsini sistemli öyrənməsi, onun maa­rifçilik görüşlərini bu istiqa­mət­də araşdırması maraq do­­ğu­rur, el­mi-nəzəri və prak­tik əhəmiyyəti ilə seçilir.

Əvəzolunmaz tarixi şəxsiyyətlərimizdən biri olan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan xalqının yetişdirdiyi ən mübariz, mütəfəkkir və fədakar şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur. XIX əsrin son onilliklərində və XX yüzilliyin birinci yarısında yaşayıb fəaliyyət göstərmiş bu fədakar insan görkəmli siyasətçi, milli ideoloq, ADC-nin qurucularından və rəhbərlərindən biri, mühərrir, naşir, publisist, maarifçi, ictimai xadim, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, tənqidçi və s. kimi tanınır. Xatirə Qocayeva haqlı olaraq Məhəmməd Əmin bəyi xalqımızın məktəb və təhsilinin inkişafı yolunda yorulmadan çalışan bir maarifçi-pedaqoq da adlandırır. Doğrudur, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bəzən qısa müddət ərzində auditoriyalara girib dərs desə də o, peşəkar müəllim kimi fəaliyyət göstərməmiş və pedaqoq kimi tanınmamışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən Məhəmməd Əmin bəy çoxşaxəli fəaliyyət və yaradıcılıq yoluna malik universal zəka sahibi olmuşdur. Onun fəaliyyət və yaradıcılıq irsinin bir qolunu da pedaqoji məzmunlu əsərləri təşkil etmişdir. Həmin əsərlərin tədqiqi və öyrənilməsi haqqında söhbət açdığımız şəxsiyyətin fəaliyyətini və yaradıcılıq irsini tam şəkildə anlamağa, onun gördüyü işlərin miqyasını dolğun surətdə anlamağa imkan verərdi.

Sivil dövlətlər miqyasında tanınmış Məhəmməd Əminin pedaqoji əsərləri özünün dərin məzmunu, müasirlik ruhu, yeni mündəricəsi ilə seçilir desək yanılmarıq. Bu əsərlər sonrakı dövr pedaqoqlarımız, maarif və məktəb məsələləri ilə məşğul olan mütəxəssislərimiz üçün bir nümunə, ideya-nəzəri mənbə rolunu oynaya və nəticə etibarı ilə pedaqogika elminin, təlim və tərbiyə nəzəriyyəsinin inkişafına töhfə verə bilər. Ona görə ki, M.Ə.Rəsulzadə geniş erudisiyaya malik bir şəxsiyyət olduğundan pedaqoji məzmunlu əsərlərində, bir qayda olaraq, məktəb, maarif, təhsil, təlim və tərbiyə ilə əlaqəli məsələləri mütləq dövrün ictimai, siyasi və ədəbi-mədəni hadisələri, cari və gələcək prosesləri ilə uzlaşdırmış, əlaqələndirmişdir. Ona görə də onun pedaqoji irsi dövrün pedaqoji prosesləri ilə ictimai, siyasi, ədəbi-mədəni və maarifçilik hərəkatını, bunların qarşılıqlı təsirini izləməyə, başa düşməyə imkan verir.

Bu gün Azərbaycan pedaqogika tarixi elminin qarşısında duran əsas vəzifələrdən biri də pedaqoji fikir, həmçinin məktəb və təhsil tariximizin keçdiyi inkişaf yolunu öyrənməkdir. M.Ə.Rəsulzadənin pedaqoji irsinin elmi araşdırma obyektinə çevrilməsi həm bütövlükdə pedaqoji fikir, məktəb və maarif tariximizin keçdiyi yolu, həm də XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində bu sahədəki mənzərəni aydınlaşdırmaq, daha elmi şəkildə təsəvvür və dərk etmək üçün əhəmiyyətli və vacibdir. Bu mənada, xalqımızın maddi və mənəvi yüksəlişinə töhfə vermiş, xalqa və vətənə xidmət göstərmiş böyük şəxsiyyətlərimizi, onların maddi və mənəvi mirasını tədqiq edib tanıtmaq, indiki və gələcək nəslə çatdırmaq həmin şəxsiyyətlərin ruhu, həmçinin vətənimiz və xalqımız qarşısında bizim borcumuzdur. M.Ə.Rəsulzadə də belə layiqli şəxsiyyətlərdən biridir.

Əsər bizə deməyə əsas verir ki, xalqın maariflənməsi yolunda əzm­karlıqla mücadilə aparan M.Ə.Rəsul­­zadə böyüyən nəslin əxlaqi-mənəvi tərbiyəsi, ümu­mi, ic­ba­ri və pulsuz təhsili ilə bağlı bitkin konsepsiya layihəsi yaratmışdır. Həm­çinin, M.Ə.Rəsul­­zadənin milli özünüdərk, uşaqların təlim və tərbiyəyə cəlb edil­məsi ilə bağlı ideyaları o dövrün və çağdaş dövrümüzün  pe­­daqoji fikrinin for­ma­laşmasında mühüm rol oynayır. Tədqiqatçı alim haqlı olaraq qeyd edir ki, M.Ə.Rə­sul­zadə hazırladığı milli mənəvi dirilik konsepsiyası ilə böyüyən nəslin əqlinin, mil­li ruhunun və cisminin bərabər səviyyədə inkişafına təkan vermişdir. Azər­bay­can­da ilk ali təhsilli kadr hazırlığı da M.Ə.Rəsulzadənin təşəbbüsü və əziy­yəti he­sa­bına təşkil edilən Bakı Dövlət Darülfünunda həyata keçi­rilmişdir.

Xatirə Qocayevanın da qeyd etdiyi kimi M.Ə.Rəsulzadənin elmi şərhinə, ic­ti­mai-siyasi və fəlsəfi görüşlərinin tədqiqinə dair V.Sul­­tanlı, Ş.Qur­banov, M.Fər­zə­li­ye­va, N.Yaqublu, A.Əlizadə, M.Ağayev, F.Ələkbərov və b. maraqlı tədqiqat əsərləri or­­taya qoymuşlar, ancaq pedaqoji görüşləri ilə bağlı akademik Hüseyn Əhmə­do­vun, professor Əjdər Ağayev, Y.Talıbov, F.Sadıqov, S.Quliyev, F.Rüstəmov, R.Hü­seynzadə və digərləri qismən də olsa bəhs etmişlər. M.Ə.Rəsulzadənin təh­si­lin demokratikləşdirilməsi uğrunda apardığı mübarizəsinə ilk dəfə sistemli şəkildə araş­dıran tədqiqatçı Xatirə Qocayevadır.

Əsərə nəzər salan zaman görürük ki, doktorant Xatirə Qocayeva yarım­fə­sil­lər boyu M.Ə.Rəsulzadənin həyat və fəaliyyətinin əsas məqamları barədə mə­lu­mat ver­miş; onun pedaqoji yaradıcılığının əsas nümunələrini kompleks halında üzə çı­xa­raraq əsas pedaqoji konturlarını müəyyənləşdirmiş; vətənpərvər ziyalının maarif və onun əhəmiyyəti barədə baxışlarını şərh etmiş; milli ideoloqun çarizmin milli uc­­qarlardakı, o cümlədən Azər­bay­can­da­kı maarif siyasətinin əsas mahiyyətinə, müs­təmləkəçilik stixiyasına, bunun praktiki nəticələrinə göstərdiyi münasibətə ay­dın­lıq gətirmiş; böyük maarifçinin milli məktəb uğrunda mübarizəsinin ümumi və əsas mənzərəsini canlandırmış; onun milli pedaqoji kadr hazırlığı uğrunda mü­ba­ri­zə­sinə və bu ba­rədə qənaətlərinə nəzər yetirmiş; müəllim və onun şəxsiyyəti barədə ma­arifçi ziyalının mülahizələrini analiz etmiş; millət xadiminin milli özünüdərk və mil­li əxlaq tərbiyəsi barədə ba­xış­larını təhlil süzgəcindən keçirmiş; Məhəmməd Əmi­nin ümumi təhsilə keçid barədə fikirlərini, həmçinin bu istiqamətdə apardığı mü­ba­ri­zənin əsas konturlarını aydınlaşdırmış; maarif münəvvərinin təhsilin məzmunu ilə bağ­lı şərh və fikirlərinə aydınlıq gətirmiş; görkəmli şəxsiyyətin ana dili və onun təd­risi ilə əlaqəli mülahi­zə­lə­rini, bu yolda apardığı mübarizənin vacib elementlərini təh­lil obyektinə çe­virmiş; dini təlim-tərbiyə və onun əsas istiqamətləri və əhəmiy­yə­ti barədə M.Ə.Rəsulzadənin görüşlərini müəyyənləşdirmiş; Azərbaycan qadınlarının tə­lim və tərbiyəyə cəlb edilməsi və bunun so­­­sial-pedaqoji lüzumu haqqında müəl­li­fin baxışlarını analizdən keçirmiş; onun yaşlıların təhsili ilə əlaqəli görüşlərinin əsas detal və tə­fər­rü­a­tı­nı üzə çıxarmışdır.

Əsərdə yenə də tədqiqatçı alim M.Ə.Rəsulzadə yaradıcılığında təlimin ana dilin­də apa­­­­­­­­rılması, mək­təblərdə hökm sürən sxolastikanın aradan qaldırılması, təhsilin ümumi, məcburi və pul­suz olması, rəğ­­bət­­lən­dir­­mə­­­­­yə üstünlük verilməsi, yeni mil­­li mək­təb­lə­rin yara­dıl­ma­sı, ana di­­lin­də dərs­­­­­lik­lə­rin ha­­­­­zır­lan­ma­sı, təhsilin məz­mu­­nunun mil­li­ləş­dirilməsi və zən­gin­­ləş­dirilməsi, yeni tə­lim üsul­la­rı­­nın tət­­­­­bi­qi, tə­li­­­min çətinliyini uşaqla­rın əqli və fi­ziki im­kan­ları ilə uyğun­laş­dı­rıl­ma­­­sı, əlifbanın dəyişdirilməsi, qadın təhsili, dünyəvi təh­­si­lin ge­niş­ləndirilməsi, tər­­bi­yə­nin məq­­­­­səd və məz­munu­nun mü­əy­yənləşdirilməsi və s. kimi məsələləri həmin ideyaların fonunda problemə baxış kimi səciy­yə­lən­di­r­miş­dir.

Xatirə müəllim əsərdə təqdim etdiyi müddəaları aydın tə­fəkkür, məntiqi mü­ha­ki­­mə, sə­­­­­lis elmi fikirlərlə ifadə etmiş, problemlə bağlı el­mi-pedaqoji ədəbiyyat­ları təh­­lil edərək ümu­­­­miləşdirmişdir. Əsərdən alınan nəticələr on səkkiz (18) mad­də, müəyyən tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə bağlı isə beş (5) təklif irəli sür­müş­dür.

Tədqiqatçı alimin qeyd etdiyi kimi, biz də arzu edirik ki:

1. Ə.Rəsulzadənin elmi-pedaqoji irsinin müxtəlif istiqamətlərdə tədqiqi və təbliği işi bundan sonra da davam etdirilsin.
2. Bunun üçün fərdiqaydada elmi-tədqiqat işi aparmaqla yanaşı elmi-praktiki konfranslar, elmi sessiyalar keçirilsin.
3. Tələbələrə onun həyatına, fəaliyyətinə, pedaqoji irsinin və təlim-tərbiyə ilə bağlı fikirlərinin ayrı-ayrı problemlərinə aid buraxılış işləri, magistr dissertasiyası mövzuları, kurs işləri verilsin.
4. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin adına tələbə təqaüdü tərtib edilsin.
5. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin xatirəsinə həsr edilmiş elmi-pedaqoji mühazirə və seminarlar keçirilsin.

Sonda Xatirə Qocayevanı “XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda təhsilin demokratikləşdirilməsi uğrunda mübarizədə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin rolu” adlı əsərinə görə təbrik edir və bundan sonrakı yaradıcılığında ona uğurlar arzulayırıq.

Kamal Həsən oğlu Camalov

Pedaqogika elmlər doktoru,

Naxçıvan Müəllimlər İnstitutunun professoru,

Azər­bay­can Respublikasının Əməkdar müəllimi