AZAD FİKİR VƏ SƏRBƏST DÜŞÜNCƏ SAHİBİ FƏZLULLAH NƏİMİ

Yaxın və Orta Şərq ölkələrində alim, şair, mütəfəkkir və ən əsası hürufilik təriqətinin banisi kimi tanınan Şeyx Fəzlullah Nəiminin anadan olmasından 685 (1339-1394), ölümündən isə 630 il ötür. Ancaq onun qələmə aldığı “Cavidannamə”, “Ərşnamə”, “Növmnamə” (yuxu haqqında kitab), “Məhəbbət­na­mə” və “Vəsiyyətnamə” kimi əsərləri dillərdə, könüllərdə hələ da yaşamaqdadır. Bu kimi məşhur əsər­lərin “təhlillərindən görünür ki, o, həssas bir nəzəri düşüncəyə və idrak qabiliy­yə­tinə malik olmuşdur” (Rəhim Əliyev. Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü. Bakı: Nafta-Pres, 2006, səh.78).

Hürufizmin banisi və rəhbəri Fəzlullah Nəiminin öldürülməsi tarixi və öldürül­düyü yer barədə hələ də mübahisəli və ziddiyyətli mülahizələr mövcuddur. Bunun əsas səbəbi əldə olan və istifadə edilən mənbələrdə Nəimi haqqında geniş və də­­qiq məlumatın verilməməsidir. Daha doğrusu, Nəiminin doğulduğu yer və öldürül­­mə­si tarixi yerli mənbələrdə aydın, ətraflı təsvir olunmamış və bəzən də biri digərinə zidd məlumatlar verilmişdir. Ziddiyyətlərin meydana çıxmasında ilk mənbələ­­rin üzü­nü köçürən xəttatların da müəyyən günahı olmuşdur desək yanılmarıq. Be­lə ki, on­lar düzgün oxuya bilmədikləri hər hansı bir sözü, rəqəmi səhv yazmış, ya­xud sa­­də­cə olaraq səhv köçürmüşlər. Bu və ya digər səbəblərə görə alimlər Nəimi­­nin əs­li­nin haralı olması, təvəllüdü, vəfatı və s. haqqında müxtəlif və bi­ri digərinə uy­ğun gəlməyən məlumat vermişlər.

Filologiya elmləri doktoru Qulamhüseyn Beqdeli, Yaqub Babayev, Rəhim Əli­­yev və b. Fəzlullah Nəiminin Təbrizli ol­duğunu, keçmiş sovet tədqiqatçılarından İ.P.Petruşevski Nəiminin 1393-1394-cü il­lərdə Şirvanda, Məhəmmədli Tərbiyət 1394-cü ildə Naxçıvanda, H.Araslı 1394-cü ildə Naxçıvanda, Mirzağa Quluzadə 1394-cü və ya 1396-cı ildə Şirvanda, Lətif Hüseyn­zadə 1393-cü ildə Naxçıvanda, Tağı Musəvi 1394-cü ildə Əlincədə, Əliəjdər Səidzadə 1394-cü ildə Naxçıvanda, “Azərbaycan tarixi” kitabında 1402-ci ildə Şirvanda, “Azərbay­can fəlsəfəsinin tarixinə dair oçerklər” kitabında isə hicri 804 (1401-1402)-cü ildə Naxçıvanda öldürüldüyü göstərilmişdir. İranın görkəmli tarixçi alimi Səid Nəfisi Nəiminin hicri 796-cı il zülqədə ayının 6-da (1394-cü il sentyabrın 2-də) öldürüldüyünü və qəbrinin Naxçıvanın Əlincə adlanan yerində olduğunu, Cəfər İbra­hi­mov 1402-ci ildə Naxçıvan­da və nə­ha­yət mötəbər ədəbiyyat və mənbə sayılan ASE-nin VII cildi­ndə 1394-cü ildə Naxçıvanda öldürüldüyü qeyd olunmuşdur.

Şərq şairləri, o cümlədən də Azərbaycanın söz usta­la­rı öz dövrlərində baş ver­­miş müxtəlif hadisələri – şahın taxta çıxmasını, ölümünü, görkəm­li bir alim və şai­rin vəfatını və s. təsvir etmiş və həmin hadisənin nə vaxt baş verdiyini əbcəd hesa­bı ilə ver­­­mişlər. Belə şeirlər ədəbiyyatda maddeyi-tarix adla­nır.

Görkəmli bir hürufi kimi İmadəddin Nəsiminin müridi Nəimi ölümünə maddeyi-tarix yazdığını güman etmək olar. Odur ki, Nəsimi divanlarının əldə olan müxtəlif əlyazma, çap nüsxələrini nəzərdən keçirir və Nəiminin öldürülməsinə həsr olun­­­muş maddeyi-tarixi axtarırıq. Nəsimi divanı­nın Tehran universitetinin mərkəzi kitabxanasında saxlanılan bir əlyazmasında onun Nəiminin öldürülməsi barədə olan maddeyi-tarixinə rast gəlirik. Hicri 1087 (1666-1667)-ci ildə üzü köçürülmüş 203 səhifəlik bu əlyazmasında üç şairin Nəsimi­nin, Seyid Nemətullahın və Əsirinin şeirləri toplanmışdır. Təəssüf ki, əlyaz­ma­sının son vərəqləri itmişdir.

Nəiminin ölümü haqqında olan maddeyi-tarix bu əlyazmasının 163-cü səhifə­­­sin­də yazılmışdır. Farsca olan bu şeirdə göstərilir ki, Şərq və Qərb Yəcucun fitnə­­si ilə doldu (Yəcuc və Məcuc yer üzündə fitnə-fəsad törədən, işğalçı, qaniçən bir tayfadır – K.C.). Teymur ən qaddar zalım idi. Onun kimi bir zalımı heç kəs görməyib və bundan sonra da yəqin ki, görməyəcəkdir. Miranşahın tələbi ilə Nəimi Şirvan mülkündən getdi. Maranşah (Teymurun oğlu Miranşah Nəimini öldürdüyü üçün hürufilər onu “Marahşah”, yəni “İlanşah” adlandırmışlar – K.C.) onu öl­dür­dü. Bu za­man hicrətdən 796 il keçmişdi. Təsadüfən fəqirlərin bayramı olan cümə günü, zülqədə ayının 6-sı idi (1394, 2 sentyabr).

Əbu Məhəmməd oğlu Fəzlullah özünə Nəimi təxəllüsünü seçmişdir. Nəimi təxəllüsünü də təsadüfən seçməmişdir. Nəimi ərəb mənşəli söz olub – mənası nemət, bolluq, rifah için­də yaşama mənasını verir. Biz nəim ifadəsinə müqəddəs kitabımız Quranda da rast gəlirik. Yerin və göyün yaradanı Allah Qurani Kərimdə xoş əməl sahibi olanları axi­rət dünyasında cənnətlər­lə mükafatlandırılacağını vəd edir. Belə cənnətlərdən biri də Nəimdir.Yüz iyirmi ayədən ibarət olan “Əl-Maidə” (“Süfrə”) surə­si­nin 65-ci ayəsində deyilir: “Əgər kitab əhli (Məhəmməd peyğəmbərə və Qurana) iman gətirsələr və Allahdan qorxaraq pis əməllərdən çəkinsələr, Biz, sözsüz ki, onların günahlarının üstünü örtər və özlərini də (neməti bol olan) Nəim cənnətləri­nə daxil edərik” (Quran. Tərcümə edənlər: Z.Bünyadov., V.Məmmədəliyev. Bakı: Azər­nəşr, 1992. səh.97). Buradan belə ehtimal çıxara bilərik ki, Fəzlullah “Nəimi” təxəllüsünü “Quran”dan götürmüşdür. Həmçinin nəim – xoşbəxt yaşa­maq, firavan yaşa­maq, aydınlıq anlamını da ifadə etməkdədir. Bununla o, tərəfdar­la­rının nəzərinə çatdırır ki, əsl firavanlıq, xoşbəxtlik xurafatçı axund və mollaların vəd etdiyi cənnət­də deyildir, onu bu dünyada həqqə tapınmaqla tapa bilərsiniz.

Fəzlullah ilk əvvəl elmi bi­li­yi­ni özü öz üzərində müstəqil çalışmaqla, necə de­yər­lər, ən gözəl təhsil özünütəhsildir konsepsiyasını əsas tutaraq öyrənmişdir. Bundan sonra elmi dünyagörüşünü daha da artırmaq üçün 1369-cu ildə İsfahana, 1373-cü ildə isə Məkkəyə səfər etmiş, bilik əldə etmiş və mürşidlik, kamillik zirvəsi­nə ucalmışdır. 1386-cı ildən isə öz ideyasını, hürufilik təriqətini yaymağa başlamış və yüz­lər­lə müridi əqidə birliyi ilə ətrafına toplamış­dır.

Qoca Şərqdə onlarla təriqət yaranmışdır. Doğrudur, bəzi təriqətlərdəki (sufilik, hənəfilik, mövləvilik, babilik və s.) ideyalar daha erkən təşəkkül tapmış, daha əha­­təli və uzunömürlü olmuş, ictimai, dini-fəlsəfi, ədəbi-mədəni həyatın da­ha geniş sahələrinə nüfuz etmiş, kütləviləşmiş, orta əsrlər islam şərqində ədə­bi meydanın daha böyük sahəsini öz təsiri al­tına almışdır. Ancaq bir çox təriqət­lər isə (və­habi­­lik, bəhailik, tuqilik və s. ) əndazədən çıxaraq ifrata varmış, bir olan Allahın varlı­­­ğına yox, şey­ta­ni­liyə, insanın xoşbəxtliyinə xələl gətirəcək işlərə xidmət etmiş­ və etməkdədir.

Ədəbi-mədəni həyatın daha geniş sahələrinə nüfuz etmiş, təşəkkül tapmış və uzunömürlü olmuş təriqətlərdən biri də, əsası Fəzlullah Nəimi tərəfindən qo­yul­­muş hürufizm təriqətidir. Əgər sufizm təriqətinin yaradıcı Hüseyn Həllac Mən­sur (848- 922) ilahi eşq fəlsəfəsi­nə üstünlük verirdisə, Fəzlullah Nəimi hürufilikdə ağıla, təfəkkürə, kamilli­yə daha çox üstünlük vermişdir. Nəimi deyir ki, kainat in­sa­nın varlığındadır. İn­san özünü öyrənsə, dərk etsə, dünyanın sirlərini öyrə­nə bilər. Həyatın, kainatın sirləri hərflərdədir. Hərflər insan sifətində olan xətlərdədir. Hürufi­likdə Allah eyni zamanda söz-kəlam şəklində təcəlli edir. Hərflər isə sözlərin ifadə vasitəsidir. Demək, Allah söz­lər­də təcəssüm et­di­yi üçün eyni zamanda hərflərdə əyan olur, hərflər isə kamala çatmış insanın üzün­də əks olunmuşdur. Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamları 28 hərfdə öz ifadəsini tapmışdır. Dərin istedad və biliyə malik olan Fəz­lul­lah Nəimi isə fars dilində işlənən 32 hərfi əsas götürmüşdür. Onun “Cavidanna­mə”si sivu dodan, yəni 32 hərfdən ibarətdir. İnsanın üzündə anadangəlmə yeddi xətt vardır: iki qaş, dörd kiprik, bir saç. Bunlar dörd ünsürdən – su, hava, od, torpaqdan əmələ gəldiyi üçün hər biri dörd hesab edilir, hamısının sayı isə 28 olur. Saç ortadan ikiyə ayrıldıqda yeddi xətt səkkiz olur; səkkizi dörd ünsürə vurduqda isə otuz iki alınır. “Hürufilik kodeksində insan təkcə mənəvi keyfiyyət, qüdrət və əzə­mətinə görə deyil, zahiri görünüş, camal gözəlliyi, hüsn və surəti etibarilə də Haq­qın təcəlli nuru, Tanrı vəchinin təcəllisi hesab olunurdu” (Salman Mümtaz. Azərbaycan ədəbiy­yatının qaynaqları. Bakı: Yazıçı, 1986, səh.68). Belə ki, insan surətcə də çox gözəl yaradılmışdı və Nəimiyə görə, onun hüsnündə ilahinin camal gözəlliyinin nişanələri vardır. İnsanın siması xüsusilə gözəl xəlq olunmuşdur və o, Haqqa məxsus bir sıra əlamətlərin daşıyıcısıdır. Başqa sözlə, Haqqa aid bəzi nişanələr bir dəlil kimi, bəşər övladının üzündə öz əksini tapmışdır. Məsələn, insa­nın üzündə “Allah” sözü yazılmışdır. Belə ki, ərəb əlifbasındakı “əlif” (ا) – insanın qa­məti, “kaf”(ق) – qaşları, “hə” (ﺣ) – göz­lə­ri, “ləm” (ل) – bur­­nu, “mim” (ـمـ)‎‎ – ağ­zı, “nun” ( ن‎ ) – çənəsi, “dəl” (ﺩ‎) – qoca­lan­da qaməti – hərflərinə bənzədilir. “Al­lah (ﷲ) kəlməsi də bu hərflərin birləşməsin­dən yaranır. “Buna görə hürufilər al­la­hın Fəzlullahda təcəssüm etdiyinə inanırlar” (Mirzağa Quluzadə. Böyük ideallar şairi. Bakı: Gənclik, 1973, səh.14).

Yaradıcılıq yolu zəngin olan, həm nəzm və həm də nəsrlə əsərlərini qələmə alan Nəiminin fikrincə, insanları ədalətə qovuşdurmaq üçün hökmdar kamil insan olmalıdır, insanların hamısı kamil olmalıdır. İnsanın ən qəddar düşməni cəhalətdir, na­danlıqdır.

“İnsan ədəbdən ibarətdir” kəlamını şüara çevirən və mövləvilik təriqətinin əsa­sını qoyan Mövlana Cəlaləddin Rumi irqindən, dinin­dən, dilindən asılı olmayaraq, bütün insanlara qucağını açan, onlara ilahi sevginin, qar­daşlığın, barışın, sülhün və səadətin açarı olduğunu varlığı ilə anladan şeyxlər şeyxidir. Yüz dəfə günah iş­­ləsə də və yüz dəfə tövbə etsə də insanın ümidsizliyə qapılmamasını, Ulu Tanrı tərəfindən yenə bağışlanaca­ğı­nı ümid edən Mövlana belə deyirdi:

Gəl-gəl, yenə gəl! Kim olursan-ol, yenə də gəl,

İstər xristian, istər məcusi, istər bütpərəst ol,

Bizim dərgahımız ümidsizlik dərgahı deyil,

Tövbəni yüz dəfə pozmuş olsan belə, yenə gəl!

Dünyada ən qiymətli sərvət kamil insandır və kamil insan surətini Allahla eyniləş­dirən Fəzlul­lah Nəimi isə deyir ki, kamil insan dedikdə onun alçağı, yüksəyi, müsəlmanı, xaçpərəsti, bütpərəsti yoxdur. İslamiy­yət və xaçpərəstlik arasın­­da ix­­­tilaf salmaq, məscidlə kilsə arasında fərq qoy­maq insanları bir-birinə düşmən edir. Dinindən, məz­­həbindən asılı olmayaraq Allah­dan lütf və mərhəmət uman­­­lar özləri mərhəmət­li və ədalətli olmalıdırlar. Həqiqi etiqad insandan ədalət və sədaqət tələb edir. İnsa­nın etiqadı ilə əməli arasında uçurum olmamalıdır. Alimi-biəmal olan­­­lar, sözdə həqiqət və insafdan dəm vuranlar, xal­qa zülm edənlər riyakar­dır­lar.

Qeyd edək ki, sufilik təriqətilə hürufilik təriqəti arasında müəyyən oxşarlıqlar da vardır. Bu oxşarlıqlardan biri də hər iki təriqət üzvlərinin Allahı səmada, boş fəzada yox, insanın qəlbində tapmasıdır. Hələ Nəimidən xeyli əvvəllər yaşayan və sufi şair kimi tanıdığımız Yunus İmrə (1240-1320) yazırdı ki:

Məni məndə demə, məndə deyiləm,

Bir mən vardır məndə məndən içəri!

Süleyman quş dilin bilir dedilər,

Süleyman var Süleymandan içəri!

Nəimi isə deyir ki, insan Haqqa məzhər və Xudanın özüdür:

Bizdən soruş, еy oğul, Xudanı

Biz məzhərik indi laməkana.

…Həqqi arama kənarda hеç vaxt,

Həqq səndədi, sən özün Xudasan.

Nəiminin sonuncu əsəri “qara buludlar”ın başının üzərini aldığı zaman həyəcan­­ dolu vəziyyətdə (fikirlərini bir neçə dəfə təkrar etdiyinə görə həyəcanlı vəziy­yət­də deyirik) qələmə aldığı və gizli şəkildə öz yaxınlarına göndərdiyi “Vəsiyyətnamə” ol­­­muşdur. Əmir Tey­­­­­murun əmri ilə amansız şəkildə təqibə məruz qa­lan Nəi­­mi­­ni daha çox qızları Fatimə, Aişə, İsmət və mü­rid­­­lə­rinin, məsləkdaşlarının hər an faciə ilə bitəcək sa­ba­­­hları narahat edir. Yaxın dost­­­ları və məsləkdaşları olan Dərviş Hacıya, Seyid Məhəmmədə, Xacə Fəxrəddinə, Seyid Əliyə (İmadəddin Nəsimiyə) və b. dönələrlə, təkrar-təkrar tapşırıq­larını verərək yazır: “Alla­hın, Allahın, Allahın xatirinə övladlarımın qorunma­sın­da qüsura yol verilməsin. Dünyanı saxlayan ilahinamusdur… Ola bilsin ki, təş­­kil olunmuş dəstədən adam gə­lər (Əmir Teymurun göndərə biləcə­yi qoşuna işa­rə­­dir – K.C.), bütün mürid­­lər tələf ola bilərlər, hamıya qəsd edilə bilər. Harada ol­sa­lar elə etsinlər ki, mənim müridim olmala­rı­nı bir kimsə bilməsin” (Fəzlullah Nəimi. Vəsiyyətnamə. Azərbaycan, №5, 1970, səh.195).

Nəimi Şirvanda yaşadığı son təlatümlü günlərini imam Hüseynin Kərbəlada qəddar­ca­sı­n­a aşura günündə (10 oktyabr 680-cı il) Yezid tərəfindən başına gətirilən faciəyə oxşadır. Şirvanı isə Kər­bəlaya bənzədərək yazır:

Mən zəmanənin Hüseyniyəm, naəhlilər

də (namərdlər də – K.C.) mənim Yezid və Şümürümdürlər.

Ruzigarım başdan-başa aşuradır,

Şirvan da Kərbala (Fəzlullah Nəimi. Vəsiyyətnamə. Azərbaycan, №5, 1970, səh.197)

Fəzlullah Nəimi sanki qarşıda onu şiddətli faciənin gözlədiyini övliyalar kimi əvvəlcədən hiss edib duyubmuş. “Vəsiyyətnamə”də yazır ki, “…hər xəbər­dən bu dərəcə agah olduğum sizə də (qızları və dostlarını nəzərdə tutur – K.C.) məlum ol­sun” (Fəzlullah Nəimi. Vəsiyyətnamə. Azərbaycan, №5, 1970, səh.197).

Nəimi bu təlatümlü günlərin yaxında olduğunu əvvəlcədən hiss etdiyindən ya­zır ki, “öz geyiminizi və xarici görüşünüzü dəyişin, şirvanlı və dağlı camaatının şək­linə salın. Möhkəm və əlçatmaz ucqarlara gedin. Bu işi olduqca tez edin ki, hələ ordudan arxanızca heç kim gəlməmiş və tələfata uğramamış getmiş olasınız. Əlbəttə, əlbəttə, əlbəttə getməkdə tələsin. Uzaq dağlıq yerlərə çəkilin. Adlarınızı dəyişin. Dərvişlik mərasimini üzərinizdən götürün” (Fəzlullah Nəimi. Vəsiyyətnamə. Azərbaycan, №5, 1970, səh.196).

Fəzlullah Nəimi vəsiyyətnaməsində Şərq adət-ənənələrində olan valideyin-öv­lad münasibəti məsələlərini, ailədə balaca uşaqların qeyd-şərtsiz böyük övladın sö­­­zünə əməl etmələrini və ona  sadiq qalmağı da unutmamışdır. Böyük övladın da özündən balacalara hövsələli yanaşmağı, qarşılıqlı etibar və hörməti saxlamağı, meh­­­­riban olmağı, səbir və məhəbbəti vacib şərtlərdən biri sayaraq yazır: “Bacılar söz­­­dən çıxmamalıdırlar. Böyük bacı onlar üçün ata, həm də anadır. Mənim də və­ki­­­lim və canişinim odur. Allahın salamı olan böyük bacılarına (Fatiməyə – K.C.) mən də salam söyləyirəm. Öz övladlarımı görməyə olan həvəsimi şərh etmək müm­­­­­­kün deyildir. Bu iş ilahi bir iş olduğuna görə tədbirə sığmaz. Övladlarımdan ayrıldığım gün onlar kədərli idilər. Buna görə mən də çox kədərlənirəm. İndi məni heç bir ixtiyarım olmadan aparırlar. Görək iş nə ilə bitəcək. Bu fəqirin heç bir dini və dünyəvi nigarançılığı yoxdur. Ancaq tamamilə yalqız qalmış və kimsəsizlərin kim­səsindən başqa hamiləri olmayan övladlarımın dərdini çəkirəm ki, çox köməksizdirlər. Allah-təalaya ürək bağlayın. Bacılarından göz-qulaq olmaqda diqqətini ar­tır. Onları heç incitmə. Əgər onların xeyri üçün olsa belə – incitmə. O əziz anasızlarıma salam söyləyin…” (Fəzlullah Nəimi. Vəsiyyətnamə. Azərbaycan, №5, 1970, səh.196).

Yekunda belə nəticəyə gəlirik:

1. Şeyx Fəzlullah Nəiminin “Cavidannamə”, “Ərşnamə”, “Növmnamə” (yuxu haqqında kitab), “Məhəbbət­na­mə” və “Vəsiyyətnamə” kimi əsərlərindəki ideyalar bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır;
2. Azad fikir və sərbəst düşüncə sahibi olan Fəzlullah Nəimi yaradıcılığında yaradılmışların ən şərəflisi olan kamil insanı mədh etmiş, təhsili kamil insanlar yetişdirmək üçün vacib saymış, əxlaqi-etik normaları, ədəb-ərkan qaydalarını əsas götürmüşdür;
3. İnsa­nın etiqadı ilə əməli arasında uçurum olmamalıdır – deyən Fəzlullah Nəimi kamil insanın alçağı, yüksəyi, müsəlmanı, xaçpərəsti, bütpərəsti yoxdur – qənaətindədir;
4. Fəzlullah Nəimi islamiy­yət və xaçpərəstlik arasın­­da ix­­­tilaf salanları, məscidlə kilsə arasında fərq qoy­anları və insanları bir-birinə düşmən edənləri insan cildində olub iblisə sitayiş edən riyakar­lar adlandırmışdır;
5. Əmir Tey­­­­­murun əmri ilə amansız şəkildə təqibə məruz qa­lan Fəzlullah Nəimi ölümdən qorxmamışdır. Daha çox qızları Fatimə, Aişə, İsmətin sonrakı həyatından narahat qalan Nəimi yaxın dost­­­ları və məsləkdaşlarına “Vəsiyyətnamə”sində dönələrlə, təkrar-təkrar tapşırıq­larını verərək yazmışdır: Alla­hın, Allahın, Allahın xatirinə övladlarımın qorunma­sın­da qüsura yol verilməsin. Dünyanı saxlayan ilahinamusdur;
6. Fəzlullah Nəimi vəsiyyətnaməsində Şərq adət-ənənələrində olan valideyin-öv­lad münasibəti məsələlərini, ailədə balaca uşaqların qeyd-şərtsiz böyük övladın sö­­­zünə əməl etmələrini və ona sadiq qalmağı,  böyük övladın da özündən balacalara hövsələli yanaşmağı, qarşılıqlı etibar və hörməti saxlamağı, meh­­­­riban olmağı, səbir və məhəbbət göstərməyi vacib şərtlərdən biri saymışdır;
7. Fəzlullah Nəiminin qəbri 14 il Teymurləng ordusu tərəfindən mühasirədə qalan Əlincə qalasında dəfn olunmuşdur və bu gün də xalq tərəfindən hörmət-izzətlə ziyarət edilməkdədir.

Kamal Həsən oğlu Camalov

Pedaqogika elmləri doktoru, professor

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi

Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu

kamal.camalov@gmail.com