– Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyinin yaranma zərurəti nədən ibarətdir və ölkədə peşə təhsilinin imicinin qaldırılması üçün hansı addımlar atılması planlaşdırılır?
– Hazırda respublikamızda müxtəlif təhsil pillələri ilə bağlı təhsil siyasəti həyata keçirilir. Bu il Təhsil Nazirliyi sistemində peşə təhsili prioritet istiqamət kimi müəyyən olunub. Ölkədə gedən islahatların istiqaməti, bazarın tələbi bu Agentliyin yaradılmasını zəruri etdi. Məlum olduğu kimi, 2016-cı il aprelin 20-de Prezident İlham Eliyev tərəfindən “Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi yanında Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyinin” yaradılması ilə bağlı fərman imzalandı. Agentlik təsis olunduğu bu 2-3 ay ərzinde onun strukturunun formalaşdırılması üzərində çalışmışıq. Artıq Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyinin fəaliyyet göstərəcəyi bina müəyyən olunub. Yaxın zamanda agentlik tam şəkildə fəaliyyətə başlayacaq. Peşə təhsili sahəsinde peşə hazırlığının səmərəliliyini artırmaq, rəqabət qabiliyyətli ixtisaslı kadrların hazırlanmasını təmin etmək, peşə təhsili sahəsində ölkədə aparılan işin əlaqələndirilməsi də Agentliyə həvalə olunub.
Azərbaycanda 115 (o cümleden Naxçıvan Muxtar Respublikasında 6) dövlət ilk peşe-ixtisas tehsili müessisesi mövcuddur. Burada texminen 24 mine yaxın şagird tehsil alır ve 6 mine yaxın müellim pedaqoji ve kömekçi heyet çalışır.
Hazırda bizim üçün birinci istiqamet normativ-hüquqi bazanın formalaşdırılmasıdır. Bundan ötrü yaxın vaxtlarda peşe tehsili ile bağlı qanun layihesi, peşe tehsili ile bağlı uzunmüddetli Dövlet Proqramı hazırlanmalı, ömürboyu tehsil üzre milli kvalifikasiyalar çerçivesi tesdiq olunmalıdır. Çünki peşe tehsili yalnız genclerin tehsili deyil, müvafiq yaşlarda olan insanlar da peşesini deyişmek arzusunda ola bilerler. İşini itirenler yeni peşe öyrenmek isteye bilerler. Buna göre de onlar üçün imkan yaradılmalıdır ki, qısamüddetli kurslar keçib emek bazarında başqa ixtisasa yönele bilsinler.
“Peşe mekteblerinin imici çox aşağıdır, hele de öten esrin 80-ci illerinin dersliklerinden istifade olunur”
– Ölkenin peşe tehsili sahesinin hazırda mövcud olan esas problemleri nelerdir?
– Peşe tehsili ile bağlı en birinci problem bu sahenin imicinin çox aşağı olmasıdır. Bu saheye gösterilen maraq, diqqet kifayet qeder deyil. Burada söhbet sadece dövletin bu meseleye yanaşmasından deyil, insanların bu saheye olan telebatından ve mövqeyinden gedir. Telebat ise kifayet qeder deyil. Ona göre bu gün cemiyyetde bu saheye olan marağın aşağı olmasının sebebi peşe tehsilinin imicinin aşağı olmasıdır.
Müxtelif peşe mektebleri ve liseyleri mövcuddur ki, orda eyni peşe istiqametleri üzre kadr hazırlığı aparılır. Bu da o demekdir ki, hemin müessiselerin hamısına maddi-texniki bazanın teminatı üçün eyni avadanlıqlar alınıb verilmelidir. Yaxşı olardı ki, 10 yere eyni avadanlığın alınmasına xerc çekmekdense, bu iş bir yerde daha keyfiyyetli görülsün. Bu da semerelilik baxımından elverişli olar.
İkinci problem infrastruktur ve maddi-texniki bazanın köhnelib sıradan çıxmasındadır. Bu gün peşe mekteblerinin hem avadanlıqları, hem de ders vesaitleri kifayet qeder köhnelib. Mekteblerde 1980-ci illerin materialları esasında dersler keçirilir. Üçüncü en böyük problem idareetme strukturunun tekmil olmamasıdır. Hele de keçmiş sovet sisteminin idareetme üsulu qalıb. Bundan başqa, maliyyeleşme köhne standartlarla gerçekleşdirilir. Çox aşağı emekhaqqı ile çalışan işçiler var.
Diger mesele hemin müessiselerin fealiyyetinin qiymetlendirilmesi üçün mexanizmin olmamasıdır. Qiymetlendirme ümumiyyetle nedir? Yeni, müessisenin buraxdığı mütexessis bazarın teleblerine cavab verirmi? O qiymetlendirme mexanizmi bizde yoxdur. En böyük problemlerden biri de müessiselerin böyük ekseriyyetinde mecburi köçkün ve qaçqın ailelerinin meskunlaşmasıdır. Bu il biz bele mekteblerde plan yerlerini minimuma endirmişik. Fikirleşirik ki, eger burada normal tehsil vere bilmirikse, dövlet niye bunun üçün pul xerclemelidir?! Ne vaxt ki, hemin müessiseler boşaldılar, ondan sonra da orada tehsil vermeye davam ede bilerik.
İşegötürenler buraxılış imtahanlarınba celb olunacaq
– Qeyri-dövlet sektorunu peşe tehsiline nece celb etmek olar?
– Bezi ölkelerde peşe tehsilinin yükü ancaq dövletin üzerindedir. Ancaq qeyri-dövlet sektorunun peşe tehsil sistemine celb olunması üçün normativ-hüquqi baza formalaşdırılmalıdır. Bunu dövletin yükünü azaltmaq meqsedi ile etmek lazımdır. Bu sahede tebliğat aparmağın müxtelif yolları var. Dünya praktikasına nezer yetirsek, dövlet hemin özel müessiseleri müxtelif şekilde stimullaşdıra biler. Yeni hemin müessiseler müxtelif növ vergilerden azad oluna, onlara bonus şeklinde güzeştler verile biler. Peşe tehsili sahesinde keyfiyyetli kadr hazırlığı istiqametinde layihe teklif eden müessiseye bu saheye dövlet büdcesinden ayrılan maliyye vesaiti hesabına destek gösterile biler.
– İşegötürenlerin peşe tehsiline marağını nece yaratmaq olar?
– Tekce tehsilverenlerin deyil, hem de işegötürenlerin marağını artırmaq lazımdır. İşegötüren maraqlı olmalıdır ki, tehsil müessisesinin işçisini işe qebul etsin. Norveçde dövlet her hansı bir quruma tender esasında sifariş verirse, öz şertlerinde qeyd edir ki, işçilerin 7-15%-e qederi yeni peşe tehsilini bitirmiş şexslerden ibaret olmalıdır. Şerte emel etmirsense, bu layihede iştirak ede bilmezsen. Cenubi Koreyada ise her bir müessise elde etdiyi gelirin çox cüzi bir faizini Peşe Tehsili fonduna yöneldir. Bu kimi stimullaşdırma mexanizmi olandan sonra ise ixtisaslı işçilere telebat yaranır, telebat olandan sonra öz növbesinde bazarın formalaşmasına şerait yaranır ve özel sektor da bu işde maraqlı olur.
Başqa bir mesele odur ki, biz işegötürenleri buraxılış imtahanlarına celb edek. İşegötürenler imtahanlarda helledici sese malik olsunlar ve hazırlanan kadrların keyfiyyetine qiymet versinler. Bundan sonra işegötürenler hemin kadrları özleri de işe götüre bilerler. Marağı artırmaq üçün tekce tehsilverenlerin deyil, hem de işe götürenlerin bu saheye diqqetini yöneltmek lazımdır. İşegötüren maraqlı olmalıdır ki, tehsil müessisesinin mezununu işe qebul etsin.
Bununla bağlı dövlet-biznes partnyorluğuna esaslanan idareetme modelinin yaradılması istiqametinde Tehsil Nazirliyi, British Council ve turizm-xidmet senayesinde uğurla fealiyyet gösteren mehmanxanaların nümayendelerinden ibaret (Absheron Hotel Group, Hilton Hotel, Fairmont Hotel, Four Seasons Hotel, Hyatt Regency Hotel, Marriott Hotel) idareedici komite yaradılıb. Burada işegötürenler şagirdlerin müsabiqeden keçirilmesine celb olunublar. “British Council” teşkilatının desteyi ile 3 ixtisas üzre 5 nömreli peşe liseyinde kadr hazırlığını heyata keçireceyik. Şagirdler hemin liseyde tehsil alacaq, mehmanxanalarda ise praktika keçecekler. Sonda hemin mehmanxana nümayendelerinin imtahanlarda iştirakı nezerde tutulur. İndi tehsilde sadece bilikler kifayet elemir. Bilikleri bacarıqlara çevirenler daha çox uğur qazanır. Bunu strateji xett kimi özümüz üçün müeyyen etmişik.
– Peşe tehsilinin inkişafı üçün bu gün helli vacib olan diger meseleler hansılardır ve hansı yenilikler gözlenilir?
– Meqsedimiz mövcud peşe tehsili sisteminin dövlet-biznes partnyorluğuna esaslanan sisteme transformasiyasını, ölke iqtisadiyyatının ixtisaslı kadrlara olan telebatını ödenilmesini temin eden müasir iqtisadi çağırışlara reaksiya vermek qabiliyyeti olan, dual sistemin tetbiqine üstünlük verilen İlk Peşe ixtisas Tehsili sisteminin yaradılmasıdır.
En yaxın zamanda peşe tehsilinde “Modul sistemi”ne keçidle bağlı normativ senedler hazırlanmalıdır. Bu sistemle peşe öyrenmiş şexs evvelki sistemle peşe öyrenmiş şexsden daha çox funksionallığı ile ferqlenir. Evvelki peşenin sahibi neyise primitiv üsulla edirdise, indiki peşenin sahibi bu işi İKT texnologiyalarını tetbiq etmekle bacarmalıdır. Demek olar ki, bütün ixtisasların mezmununda texnoloji deyişiklikler baş verib. Bu gün iqtisadiyyatın telebi odur ki, bir işçi daha çox kompetensiyalara malik olsun, bir adam daha çox iş yerine yetire bilsin.
Bundan başqa mezmunun müasir teleblere uyğun qurulması üçün yeni derslikler, metodiki vesaitler hazırlanmalıdır. Artıq bu gün texnologiyanın inkişafı ele seviyyededir ki, peşeni daha çox kitabdan oxumaqla deyil, gözle görmekle – praktika sayesinde öyrenirler. Yeni texnologiyaları özünde eks etdiren ders vesaitlerinin hazırlanması istiqametinde işler aparılmalıdır. İnkişaf etmiş ölkelerde peşe sisteminde daha çox bu cür tedris texnologiyalarından istifade olunur. En müasir ve yaxşı peşe tehsili sistemi ölke iqtisadiyyatının ixtisaslı kadrlara olan telebatının ödenilmesini temin eden, müasir iqtisadi çağırışlara reaksiya vermek qabiliyyeti olan dual sistemdir. Yeni şagird mektebde oxuya-oxuya hem de eyni ixtisas üzre zavod ve ya fabriklerde çalışır.
Peşe mektebinde oxumadan diplom almaq imkanı
– Peşe mektebine getmeden emek bazarına daxil olan mütexessislerle bağlı hansı işler görülmesi nezerde tutulur?
– Peşe tehsilinde vacib meselelerden biri de formal ve qeyri-formal tehsil meselesidir. İnsanlar öz yaxınlarının yanında işi öyrenib menimseye bilerler, ancaq senedsizdirler. Gelecekde bu cür qeyri-formal şekilde ixtisasa yiyelenenlerin kompetensiyalarını tanımaq lazımdır. Bele şexsler imtahan vermekle sertifikat, diplom ala bilerler. Bu metod Finlandiyada geniş yayılıb. Gelecekde mütleq bir çox peşeler üzre diplomu olmayan işçinin işe qebul olunmaması ile bağlı teleb olmalıdır. Ele şexsler var ki, onlar oxumaq istemirler, lakin serişteleri var. Onların diplom ala bilmesi üçün imkan yaranacaq. Seriştesi kifayet etmeyene teklif edeceyik ki, qısamüddetli modul kursu keçsin, sonra gedib imtahan versin. Bununla bazardakı mütexessislerin seviyyesi qalxacaq ve ixtisasların unifikasiyası olacaq. İxtisas senedi faktiki olaraq işçinin işine zemanet verecek. Bu halda işegötüren de neticeden narahat olmayacaq. Çünki hamıya eyni tehsil verilecek, hamı eyni kitab, eyni proqram esasında öyrenecek. Bununla bazardakı mütexessislerin seviyyesini qaldıra ve unifikasiya edeceyik.
– Peşe müessiselerinin yataqxanalarla techizatı ne yerdedir?
– Bizim sistemde mecburi köçkün ve qaçqınlar çox binaları tutub. Demek olar ki, bütün yataqxanalar 100 % tutulub. Yeni yataqxanaların tikilmesi de elave vesait teleb edir. Yalnız yeni tikilen peşe mekteblerinde yataqxanalar mövcud olacaq. Meselen, yeni yaradılacaq Senaye ve İnnovasiyalar üzre Bakı dövlet peşe mektebinde 80 neferlik yataqxana olacaq. Qebelede yeni mekteb tikilir, yataqxanası da olacaq. Gencede köçkünler artıq yataqxanalarımızı boşaldıblar, temir işleri gedir.
Bezi peşe mektebleri birleşdirilecek
– Peşe mekteblerinin maliyye teminatı aşağı olduğundan mekteblerin rasionallaşdırılması gözlenilirmi?
– Peşe tehsili müessiselerinin maliyye teminatı ile bağlı ciddi deyişiklikler etmek zerureti var. Aydın meseledir ki, bu sahede islahat aparılmalıdır. Amma bu, kifayet qeder vesait teleb edir. O vesaitin menbeyi problem kimi qarşımızda durur. Yenilenmeye xerc çekilmelidir, amma bu vesait de yoxdur. Ona göre müessiselerin rasionallaşdırılmasını, bir neçesinin birleşdirilmesini nezerde tutmuşuq. Lazım olmayan müessiselerin fealiyyetinin ya dondurulması, ya da bağlanması teklifi ile çıxış edeceyik. Çalışacağıq ki, optimallaşmanı mövcud büdcenin daxilinde aparaq. İlkin olaraq Bakı ve Gencede yerleşen müessiselerin rasionallaşdırılmasını düşünürük. Optimallaşma ve rasionallaşdırma üçün yaxın vaxtlarda addımlar atılacaq.
– Öten tedris ilinde cemi 123 ixtisas üzre şagird qebulu planlaşdırıldığı halda, yeni tedris ilinde emek bazarının deyişen telebatını nezere alaraq, 154 ixtisas üzre şagird qebulunun heyata keçirilmesi nezerde tutulub. Bu il ilk defe büdce hesabına daha çox qeyri-neft sektorunun inkişafına tekan verecek ve yeni elave deyer yaradan ixtisaslar üzre şagird qebulu planı nezerde tutulub. Peşe tehsili üçün nisbeten az ehemiyyet kesb eden, lakin tehsilalanlarda daha çox maraq doğuran mühasib, emeliyyatçı-mühasib, kompüter operatoru ve s. kimi ixtisaslar üzre ödenişli esaslarla qebul planı proqnozlaşdırılıb.
Biz qerara aldıq ki, bu il büdce hesabına kadr hazırlığında yalnız “yeni deyer yaradan ixtisaslar”a ve yaxud ölke üçün prioritet sayılan istiqametlere, yeni senaye, kend teserrüfatı ve turizm ixtisaslarına üstünlük verek. Ümumiyyetle, bu il büdcedeki veziyyeti nezere alaraq, ödenişli yerlerin sayını artırıb, büdce hesabına yerlerin sayını azaltmışıq.
Peşe tehsiline gösterilen dövlet qayğısının artmasını ve ehalinin sosial veziyyetini nezere alaraq, ödenişli esaslarla tehsil haqlarının mebleği de azaldılıb. Bele ki, illik tehsil haqqının yuxarı heddi 650 manatdan 500 manata kimi azaldılıb ve en aşağı tehsil haqqı 350 manat mebleğinde müeyyenleşdirilib.
Tehsil Nazirliyi araşdırma neticesinde müeyyen edib ki, son illerde peşe tehsili alanların 40 faizi “mühasibat uçotu”, “kompüter operatoru” kimi sade ixtisaslar üzre oxuyub. Bu il bizim yanaşmamız bele oldu ki, eger bu, doğrudan da insanların telebatıdırsa, bu telebatın qarşısını almaq düzgün deyil. Fikirleşdik ki, eger bele telebat varsa, bunu ödenişli esaslarla edek. Ona göre de biz bu il ödenişli esaslarla olan yerleri daha çox “kompüter operatoru”, yaxud “mühasibat uçotu” kimi ixtisaslar üzre ayırmışıq.
Peşe mekteblerine qebulda şeffaflıq temin olunacaq
– Niye emekdaşlıq üçün mehz “Asan Xidmet” i seçmisiniz?
– Asan xidmetle emekdaşlığı şagird qebulu ile bağlı qurmuşuq.
Bu il Tehsil Nazirliyi ile “ASAN xidmet” arasındakı emekdaşlıq çerçivesinde Bakı ve Gence şeherlerinde yerleşen ilk peşe-ixtisas tehsili müessiselerinde dövlet vesaiti hesabına şagird qebulu “ASAN peşe” layihesi çerçivesinde reallaşdırılıb. Bu layihe vetendaşların rahatlığının temin olunması, ilk peşe-ixtisas tehsili müessiselerine şagirdlerin qebulu prosesinde şeffaflığın temin edilmesi ve subyektiv amillerin aradan qaldırılması meqsedlerine xidmet edir.
Bildiyiniz kimi, peşe ixtisas tehsili müessiselerine qebul imtahanı keçirilmir. Evveller mekteb direktorları bundan faydalanıb subyektiv amillere yol verirdiler. Bunları aradan qaldırmaq üçün bu il “ASAN” xidmet vasitesile ancaq dövlet yerlerine qebul keçiririk. Pilot layihe kimi başlamışıq. Hem de real bazarın teleblerine uyğun işi qurmaq isteyirdik.
İsteyimiz bu işde şeffaflığı temin etmek, subyektiv halların qarşısını almaqdır. Gelen ilden bu emekdaşlığın coğrafiyasını artırmağa çalışacağıq. Bu yolla ictimai telebatı da müeyyen ede bilirik.
Ümumilikde 83 ixtisas üzre 4160 (ondan 3560 Bakı şeheri ve 600 Gence şeheri üzre) qebul yeri müeyyenleşdirilib ve bu yerlere qebul üçün 5904 nefer müraciet edib. Qebul zamanı şehadetname ve attestatda esas fenler üzre qiymetlerin ceminin orta balı nezere alınıb.
– Beynelxalq teşkilatlarla hansı yeni layiheler üzerinde emekdaşlıq aparılır?
– Peşe tehsili sahesinde dünya tecrübesinin öyrenilmesi üzre fealiyyet bu sahede mövcud edebiyyatın öyrenilmesi hem xarici seferlere gederek telim ve seminarlarda iştirakla, hem de beynelxalq mütexessisleri ölkemize devet ederek tecrübe mübadilesi formasında heyata keçirilir. Bu istiqametde Cenubi Koreya Respublikasına ve Norveç Krallığına, Sinqapur, Finlandiya, Belarus Respublikalarına seferler çerçivesinde adı çekilen ölkelerin peşe tehsili modelinin öyrenilmesi, tecrübe mübadilesi ve mütexessis reyleri alınıb. Peşe tehsili üzre beynelxalq yarış olan “World Skills”in tecrübesinin öyrenilmesi meqsedile emekdaşlarımız İsveçre, Rusiya ve Belarusda keçirilen yarışlarda müşahideçi kimi iştirak edibler. Avropa Telim Fondu ile emekdaşlıq daxilinde “Turin prosesi – 2017” çerçivesinde ilk peşe-ixtisas tehsili sahesinde aparılan islahatlara dair ölkedeki veziyyet qiymetlendirilir, Avropa İttifaqı ile birge Peşe tehsiline destek layihesi ve Milli Kvalifikasiyalar Çerçivesi üzre meslehetleşme layiheleri heyata keçirilmekdedir. Böyük Britaniyanın British Council, Almaniyanın Beynelxalq Emekdaşlıq Cemiyyeti (GİZ), BMT İnkişaf Proqramı (UNDP), Norveçin Rogaland Telim ve Tehsil Merkezi (RTTM), BP şirketi, KNAUF şirketi ile emekdaşlıq çerçivesinde mezmunun yenilenmesi ve yeni tedris proqramlarının (kurikulum) hazırlanması istiqametinde işler görülür. Koreya Respublikasının İqtisadi İnkişaf Emekdaşlıq Fondunun desteyi ile heyata keçirilen layihe çerçivesinde senaye ve innovasiyalar istiqametinde 8 ixtisas üzre beynelxalq standartlara uyğun tedrisin heyata keçirileceyi yeni Peşe Tehsil Merkezinin tikintisi üzre layihe ve Qebele Peşe Mektebinin bazasında beynelxalq ekspertlerin celb olunması ile turizm ve kend teserrüfatı ixtisasları üzre Regional Tehsil Merkezinin yaradılması layiheleri heyata keçirilmekdedir. Bu istiqametde Asiya İnkişaf Bankı (ADB) ile de meslehetleşmeler aparılmaqdadır. Ukraynanın İT STEP Academy şirketi ile birge heyata keçirilen layihe çerçivesinde şebeke texnologiyaları ve sistem inzibatçılığı, kompüter qrafikası ve dizayn, proqram teminatının yaradılması ixtisasları üzre birge fealiyyet nezerde tutulub. Bundan başqa, Böyük Britaniyanın peşe ixtisasına esaslanan City&Guilts (C&G) London İnstitutu ile emekdaşlıq çerçivesinde Azerbaycanda telimin keçirilmesi ve beynelxalq sertifikatın verilmesini nezerde tutan ve dövlet-biznes partnyorluğuna esaslanan layihenin üzerinde de müvafiq işler aparılır.
